مروری بر اثربخشی و کاربردهای کلرهگزیدین
کلرهگزیدین یک ترکیب بیگوانیدی دارای قابلیت آنتی میکروبی است که علیه طیف گسترده ای از پاتوژن ها در بسیاری از فرآورده های آنتی سپتیک به عنوان ماده موثره یا درکنار دیگر ترکیبات به عنوان عامل آنتی سپتیک دارای اثر طولانی (lasting) به کار می رود. کلرهگزیدین در فرآورده های آنتی سپتیک هیچ گونه خاصیت خورندگی ندارد. در شکل زیر می توان ساختار شیمیایی کلرهگزیدین را مشاهده کرد:
مکانیسم اثر
کلرهگزیدین در ترکیب فرآورده های پوستی و مخاطی معمولا از غلظت های بالاتر از 0.05 % ( 500µg/mL ) به کار می رود و در انواع محلول های بر پایه آب و الکل قابل استفاده است و به دلیل سازگاری بالا با بسیاری از ترکیبات مانند ترکیبات آمونیوم 4 تایی، به طور گسترده همراه با دیگر مواد در فرمولاسیون آنتی سپتیک ها به کار می رود.
در غلظت های کمتر از حدود کشندگی، کلرهگزیدین به عنوان یک عامل bacteriostatic از طریق برهم زدن تعادل یونی در سطح غشا پاتوژن و آسیب به آن و نشت یون ها، سبب آسیب به پاتوژن می شود و در غلظت های کشنده سبب انعقاد پروتئین های سیتوپلاسم پاتوژن شده و موجب مرگ آن می شود.
کلرهگزیدین بر طیف گسترده ای باکتری های گرم مثبت، گرم منفی، مخمرها ( مانندکاندیدا آلبیکنز و درماتوفیت ها) و ویروس های پوشش دار ( مانند آنفولانزا، هرپس و HIV ) موثر است. اثربخشی ضد میکروبی کلرهگزیدین از حدود 20 ثانیه پس از مصرف آغاز می شود و به دلیل استقرار و چسبیدن موقتی مولکول کلرهگزیدین روی پوست با گذشت زمان، راندمان اثربخشی به طور مستمر افزایش می یابد.
حوزه های کاربرد کلرهگزیدین
کلرهگزیدین به عنوان یک ماده موثره در ترکیب آنتی سپتیک ها برای کاربرد های گوناگون مورد استفاده قرار می گیرد. در دارونامه رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز ترکیبات حاوی کلرهگزیدن مورد اشاره قرار گرفته اند. مواردی از کاربردهای کلرهگزیدین در ترکیب آنتی سپتیک ها را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
- ماده موثره و عامل ضدعفونی کننده طولانی اثر در ترکیب هندراب های بهداشتی
- ماده موثره و عامل ضدعفونی کننده طولانی اثر در ترکیب هندراب های جراحی
- ضد عفونی پوست در کل سطح بدن پیش از جراحی
- آماده سازی و ضد عفونی پوست در موضع جراحی
- فرآورده های آنتی سپتیک در مراقبت از انواع کاتترهای عروقی به منظور پیشگیری از عفونت
- فرآورده های آنتی سپتیک در به منظور مراقبت از کاتترهای ادراری
- پیشگیری از عفونت انواع زخم
- عامل آنتی پلاک در ترکیب دهانشویه به منظور پیشگیری از عفونت پس از اعمال جراحی دهان و دندان
به جز این موارد، یکی از حوزه های کاربرد کلرهگزیدین ترکیبات آنتی سپتیک در حوزه زنان و زایمان است. برخلاف ترکیباتی مانند ترکیبات یددار از قبیل بتادین، یکی از مزیت های نسبی مهم کلرهگزیدین عدم غیرفعال شدن آن در حضور خون و دیگر ترکیبات آلی است که برتری ویژه ای به آن برای استفاده در حوزه زنان و زایمان می دهد.
اثرات جانبی
اثرات جانبی مواجهه با کلرهگزیدین در مطالعات گسترده انسانی و کارآزمایی بالینی در بیماران، کادر درمان و عموم جامعه به صورت پرتکرار مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این مطالعات نشان می دهد که جذب کلرهگزیدین ناشی از کاربرد روی سطح پوست و حتی در صورت بلع تصادفی قابل اغماض و ناچیز است.
همچنین نتایج بررسی های اپیدمیولوژیک بیانگر شیوع پایین حساسیت ناشی از کاربرد پوستی و مخاطی ترکیبات حاوی کلرهگزیدین است. در کنار این موارد مطالعات مختلفی روی تاثیر کلرهگزیدین بر مرگ سلولی (cytotoxicity) به منظور بررسی اثر آن بر بهبود زخم ها انجام شده که موید عدم تاثیر منفی کلرهگزیدین در ترمیم زخم ها است.
برخلاف ید که حتی در کاربرد و مواجهه تک موردی جذب قابل توجهی از خود نشان می دهد و می تواند اثرات گذرا در مادر یا نوزاد ایجاد کند، کلرهگزیدین فاقد جذب پوستی قابل توجه و اثرات جانبی است.
همچنین مطالعات پرتکراری پیرامون اثرات سرطان زایی و جهش زایی در پی مواجهه با کلرهگزیدین صورت پذیرفته است. در مطالعات in vitro در حضور و یا عدم حضور آنزیم های متابولیک، هیچ گونه تاثیر ژنوتوکسیستی در کلرهگزیدین را گزارش ننمودند.
همچنین نتایج بررسی های پرتکرار هیچ گونه شواهدی مبنی بر سرطان زایی کلرهگزیدین گزارش ننموده اند. آژانس بین المللی تحقیقات سرطان وابسته به سازمان جهانی بهداشت (IARC) نیز کلرهگزیدین را جزو هیچ کدام از گروه های خطر سرطانزایی طبقه بندی ننموده است. همگی این موارد موید ایمنی بسیار بالای کلرهگزیدین در کاربردهای پرتکرار با فرآورده های حاوی آن است.